ایذه در روزگار ایلامیان آیاپیر، آنزان نامیده می‌شد. از واپسین روزگاران هخامنشی خاستگاه الیمایی ها(بازماندگان ایلامیان) بوده‌است که هم زمان با دوره سلوکی-پارت، بسته به شرایط قلمرو خود را گسترش می‌دادند. در دوره ساسانی به نام ایذه خوانده شد و با گشودن آن به دست مسلمانان ایذج نامیده شد. اتابکان لر که در سده پنجم هجری پدیدار شدند، در دوره ایلخانی-تیموری بدان مالمیر می‌گفتند، نامی که همچنان بر سر زبان هاست. از دهه 1330 شهر دگر باره ایذه نامیده شد.
سنگ نگاره کول فرح یکی از آثار تاریخی استان خوزستان است که در منطقه‌ای به نام تنگ* کول فرح در 7 کیلومتری شمال شرقی ایذه قرار دارد.
سنگ نگاره کول فرح شامل 6 نقش برجسته است که به دوران عیلامیان (ایلام کهن) تعلق دارد و با توجه به تصاویری که در این سنگ‌نگاره نقش بسته و بقایایی همچون گورها، کانال آب، ساختمان‌ها و مناطق دیده‌بانی که از محل زندگی مردمان آن روزگار در میان کوه‌ها باقی مانده، می‌توان گفت که این محل پرستشگاه نارسینا (یکی از خدایان ایلامی) بوده است.
محوطه کول فرح در سال ۱۳۷۸ توسط سازمان میراث فرهنگی با شماره ۲۵۹۷ در فهرست اثار ملی ایران به ثبت رسید.
نقوش موجود در سنگ نگاره‌های کول فرح بدین شرح می‌باشند:
- نقش برجسته شماره یک:
نخستین نقش برجسته که در ارتفاع 6 متری از دامنه کوه قرار دارد، یک صفحه به ابعاد 1×1.70 متر می‌باشد. در این تصویر یکی از حاکمان مستقل آیاپیر (نام قدیم منطقه ایذه) به نام هانی که همزمان با شوتروک نهونته دوم پادشاه عیلام در سال 2700 پیش از میلاد بوده، در حال قربانی کردن نشان داده شده است. در این تصویر شاه کلاه گردی بر سر دارد و دو نفر او را همراهی می‌کنند که یکی از آنها وزیر شاه (به نام شوترورو) است. در مقابل شاه سه نوازنده با دو ساز چنگ و یک دف در حرکت هستند. در زیر نوازندگان، تصویر یک شکارچی و یک بز کوهی وجود دارد. در زیر شکارچی سه کاهن ایستاده‌اند و دو گاو نر و یک بز کوهی را هدایت می‌کنند. پیش از این، سه قوچ قربانی شده‌اند که سر آنها از بدن جدا شده است. یک سنگ نوشته 24 سطری، افراد حاضر را با خط عیلامی نام برده که قسمتی از آن به این شرح است: «من هانی پسر تاهی هی حاکم آیاپیر هستم. من مجسمه‌ام را در اینجا برپا داشته‌ام پس از آنکه رب‌النوع سراپا مسلح تیروتور خدای منطقه سیل هیته حمایتش را بر من ارزانی کرده بود».
- نقش برجسته شماره دو:
دومین نقش برجسته بر روی تخته سنگی مثلثی قرار دارد و باز هم صحنه مراسم مذهبی قربانی کردن را نشان می‌دهد. در این نقش برجسته، فردی در میان تصویر وجود دارد که دستان خود را به حالت نیایش جلوی صورت خود گرفته است. لباس او برخلاف معمول عیلامی‌ها، تا زانوی اوست در حالی که در اکثر موارد، لباس عیلامی‌ها تا قوزک پا می‌رسد. در جلوی صورت این شخص صحنه قربانی کردن حجاری شده است و مردی گاو نری را از پشت بر زمین زده است و چند قربانی دیگر نیز روی زمین قرار دارند. در سمت چپ نیز 4 مرد با احترام دنبال شخصیت وسط تصویر در حال حرکت هستند.
- نقش برجسته شماره سه:
نقش برجسته شماره سه سنگ چهارگوش بزرگی به ارتفاع 280 سانتی‌متر است که در هر 4 سمت آن تصاویری حجاری شده است. مضمون این سنگ‌نگاره حمل مجسمه یکی از خدایان عیلامی، بر دوش چهار مرد است و شاه با عده زیادی از همراهان، آنها را دنبال می‌کند. مجسمه این خدا بر روی تختی به صورت ایستاده قرار دارد و دستان خود را به کمر زده و لباسی بلند بر تن دارد. در پشت مجسمه، 67 نفر در چهار صف قرار دارند و دو نفر اول در بالا که با قد بلندتری نشان داده شده‌اند، افراد مهمی می‌باشند. در قسمت غربی سنگ، 4 صف دیگر قرار دارد و 49 نفر دیگر دنباله‌روی صف‌های جبهه جنوبی هستند. در جبهه شمالی، 45 نفر دنباله‌روی شخصی هستند که دست بر سینه ایستاده است. در قسمت شرقی نیز صحنه قربانی دیده می‌شود و 36 غزال و 3 گاو بزرگ به سمت راست در حرکت می‌باشند. 7 مرد کوچک دیگر نیز دیده می‌شوند و از آنجا که برهنه می‌باشند، احتمال داده می‌شود اسیران جنگی باشند. در گوشه دیگر شمالی، 9 نفر دیگر به سوی شاه می‌روند. در شمال سنگ اصلی، سنگ دیگری افتاده که احتمال می‌رود قربانگاه بوده باشد.
- نقش برجسته شماره چهار: (مادر نقوش زیبای درگاه های کاخ صد ستون و پلکان آپادانای تخت جمشید)
این نقش برجسته بسیار شبیه نقوش حجاری شده در تخت جمشید است اما از نظر زمانی بسیار قدیمی‌تر از نقوش تخت جمشید می‌باشد از این رو آن را مادر نقوش زیبای درگاه‌های کاخ صد ستون و پلکان آپادانا می‌دانند. در بالای این نقش برجسته، شاه با ردای بلند بر تخت نشسته است و در مقابل او یک میز هدایا قرار دارد. پشت سر او نیز سه نفر ایستاده‌اند. دو میز دیگر نیز پیش رویِ شاه قرار دارند. در پایین این تصویر، افرادی در چهار ردیف دیده می‌شوند که یک دست خود را به جلو دراز کرده و دست دیگر را در برابر صورت خود به عنوان احترام گرفته‌اند. در طرفین این نقش افرادی در حال تقدیم هدایا هستند.
- نقش برجسته شماره پنج:
در نقش برجسته شماره پنج یک فرد عیلامی در حال اجرای مراسم مذهبی است. این نقش از نظر طرز قرار گرفتن دست‌ها و فاصله پاها، همانند نقش شماره دو است. در مقابل فرد عیلامی یک آتشدان و حیوانات قربانی شده (که به صورت وارونه حجاری شده‌اند) دیده می‌شود.
- نقش برجسته شماره شش:
این نقش برجسته مانند نقش شماره سه، مربوط به حمل مجسمه یکی از خدایان عیلامی است. در این تصویر چهار نفر که کلاه بر سر دارند، در حال بلند کردن مجسمه می‌باشند.
در حریم محوطه باستانی کول‌فرح تپه‌های باستانی پرچستان و چغاکره همچنین تالاب میانگران وجود دارد که کاوش و حفاظت از آنها بسیار حائز اهمیت است و عدم حفاظت درست از آنها منجر به مشکلات عدیده‌ای می‌گردد.
مزایای سنگ نگاره های کول فرح
- یکی از بهترین و زیباترین نقوش حجاری شده در جهان
- مادر نقوش حجاری شده در تخت جمشید
معایب سنگ نگاره های کول فرح
- ارزش این منطقه تاریخی شناسانده نشده است.
- تردد معلولین به سختی امکان پذیر است و در بعضی نقاط غیر ممکن.
- مراقبت و حفاظتی از این محل به عمل نمی آید.
